Çalışmalarımız (2005)

Geçen bir yıl içerisinde de yeni araştırmalar ve çalışmalarla yeni yayınlar ortaya konulmuş; Türkçe Sözlük’ün, Yazım Kılavuzu’nun yeni baskıları hazırlanmıştır. Bütün bu çalışmalar Kurumumuzun bağlı bulunduğu Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (AKDTYK) yasasında iptal edilmiş maddeler yüzünden yeni dönem üyelerinin seçilememiş olmasına rağmen gerçekleştirilmiştir. Son dönem üyelikleri 8 Kasım 2001 tarihinde sona ermiş, yasamızdaki eksik maddeler yüzünden o günden bugüne yeni dönem üyelerimiz seçilememiştir. Oysa Türkçemiz için yapılması gereken pek çok çalışma bulunmaktadır. Gelişen ve değişen dünyada dilin de değişmesi kaçınılmazdır. Bu değişim karşısında yapılması gereken çalışmalar yapılmazsa yaşanacak olumsuzlukların önü alınamaz. Yeni dönem üyelerimizin seçilmesini sağlayacak yasal düzenleme gerçekleştirilemediği için geçen bir yıl içerisinde daha önceki çalışma gruplarına ek olarak yeni çalışma grupları kurulmuştur. AKDTYK Yönetim Kurulu kararlarıyla kurulan bu çalışma gruplarında üniversitelerimizin ilgili bölümlerinden öğretim üyelerinin yanı sıra alanlarında uzmanlaşmış çeşitli mesleklerden kişiler görevlendirilmiştir. Hâlen görev yapmakta olan çalışma gruplarımız şunlardır:

• Güncel Türkçe Sözlük ve Yazım Kılavuzu Çalışma Grubu
• Türkçede Batı Kökenli Yabancı Kelimeler Sözlüğü Çalışma Grubu
• Osmanlı Türkçesi Sözlüğü Çalışma Grubu
• Derleme Sözlüğü Çalışma Grubu
• Türkçenin Eğitimi ve Öğretimi Araştırmaları Çalışma Grubu
• Türkçeye Emek Verenler Dizisi Çalışma Grubu
• Yayın Çalışma Grubu
• Diş Hekimliği Terimleri Çalışma Grubu
• İktisat Terimleri Çalışma Grubu
• İlaç ve Eczacılık Terimleri Çalışma Grubu
• Su Ürünleri Terimleri Sözlüğü Çalışma Grubu
• Tıp Terimleri Çalışma Grubu
• Türk Tarihi Terimleri Çalışma Grubu
• Veteriner Hekimliği Terimleri Çalışma Grubu
• Türk Dünyası Bilgisayar Destekli Dil Bilimi Çalışma Grubu

Türk dilinin çeşitli alanlarına yönelik araştırmalarda bulunmak, sözlük ve kılavuz hazırlamak, çeşitli bilim dallarında terim çalışmalarını yürütmek ve yayın etkinliklerini gerçekleştirmek amacıyla oluşturulan on beş çalışma grubunun yanı sıra süreli yayınlarımızın yazı ve danışma kurulları da AKDTYK Yönetim Kurulu kararlarıyla kurulmuştur. Bu kurullar ise şunlardır: 

• Türk Dili Dergisi Yazı ve Yayın Danışma Kurulu
• Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten Yazı ve Yayın Danışma Kurulu
• Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi Yazı ve Yayın Danışma Kurulu

Yüzün üzerinde bilim adamının katılımıyla oluşturulan çalışma gruplarının büyük bir bölümünde yürütülen çalışmalar ürünlerini kısa sürede vermeye başlamıştır. Özellikle çeşitli bilim dallarında kurulan terim çalışma gruplarının yabancı kökenli terimlere bulduğu karşılıklar Türkçenin bilim dili olarak daha da gelişmesine katkıda bulunmaktadır.
Çukurova Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dekanı Prof. Dr. İlter Uzel’in başkanlığında oluşturulan Diş Hekimliği Terimleri Çalışma Grubu, geçen yıl içerisinde yaptığı çalışmalarla “g” harfine kadar olan terimlere karşılık buldu. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Şiir Yılmaz başkanlığındaki İktisat Terimleri Çalışma Grubu iktisat, bankacılık, borsa gibi alanlara ait yabancı kökenli terimlere bulduğu karşılıkların yanı sıra bu terimlerin tanımlarını da yaparak yürüttüğü sözlük çalışmasında “e” harfine geldi. Bu çalışma sonucunda yaklaşık üç bin terim sanal ortamdaki Terimler Sözlüğü yazılımı veri tabanına aktarılmıştır. İktisat Terimleri Çalışma Grubu, Türkçe Sözlük’ün onuncu baskısında yer alan iktisat ve ticaret terimlerini de denetlemiş ve sözlüğe katkılarda bulunmuştur. Avrupa Birliği Genel Sekreterliğinin hazırladığı AB Sözlüğü’nün terimler açısından denetlenmesi işi Kurumumuza gönderildiğinde sözlüğün büyük ölçüde iktisat terimlerini içermesi üzerine bu görev de İktisat Terimleri Çalışma Grubuna düşmüştür. Çalışma grubu, iki ay süreyle hemen her gün toplanarak 440 sayfadan oluşan AB Sözlüğü üzerindeki çalışmasını sonuçlandırma aşamasına gelmiştir. Ankara Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Hamza Zülfikar başkanlığındaki İlaç ve Eczacılık Terimleri Çalışma Grubu ise hazırlayacakları sözlüğün yüzde altmışını tamamlamıştır. Su Ürünleri Terimleri Sözlüğü Çalışma Grubu, Fırat Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Naim Sağlam başkanlığında oluşturulmuştur. Su ürünlerine ait terimler gözden geçirilmiş ve değerlendirilmiş, çalışmalar belli bir aşamaya gelmiştir.

İnönü Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Cengiz Yakıncı başkanlığında kurulan Tıp Terimleri Çalışma Grubu henüz resmen toplanıp çalışmalarına başlamamış olmasına karşın grubun Kurumumuz ile iş birliği içerisinde tıp terimlerine bulduğu karşılıklar, uzmanlarımızca Türkçe açısından değerlendirildikten sonra ağ ortamındaki Terimler Sözlüğü yazılımı veri tabanına eklenmiştir. Fırat Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Cahit Kalkan’ın başkanlığında kurulan Veteriner Hekimliği Terimleri Çalışma Grubu da genel olarak terimlerin yazılışları ve Türkçe karşılıklarındaki sorunların incelenmesi çalışmalarını yürütmektedir. Çalışmanın tamamlanan bölümleri bu yıl içerisinde bilgisayar ve ağ ortamına aktarılacaktır. İstanbul Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Mustafa Özkan’ın başkanlığında yeni oluşturulan Osmanlı Türkçesi Sözlüğü Çalışma Grubu ise ilk toplantısını 30 Kasım 2005 günü yapmış ve çalışmalarına başlamıştır.

Geçen yıl kurulan Türkçenin Eğitimi ve Öğretimi Araştırmaları Çalışma Grubu, öncelikle çalışma alanları ve yöntem üzerinde durmuş, hazırlanan yönerge kapsamında çalışmalarına başlamıştır.

Önceleri Teknik Terimler Kurulunun eş güdümünde mühendislik bilim dallarında yürütülmekte olan terim çalışmaları 2004 yılında Prof. Dr. Recep Toparlı’nın yürütücülüğünde projeye bağlanmış ve Devlet Planlama Teşkilatı tarafından desteklenmeye başlanmıştır. Prof. Dr. Toparlı’nın Kurumumuzdaki diğer görevlerinin çokluğu dolayısıyla bu görevden ayrılması üzerine İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanı Prof. Dr. Mustafa Özkan proje yürütücülüğüne getirilmiştir. Mühendislik Terimleri Projesi çalışmalarını İstanbul’da sürdürmektedir. 

Kurumumuzun Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) desteğiyle yürüttüğü Türk Dünyası Destanlarının Tespiti, Türkiye Türkçesine Aktarılması ve Yayımlanması Projesi, Prof. Dr. Fikret Türkmen’in yürütücülüğünde çalışmalarına devam etmektedir. Söz konusu projede hazırlanan kitaplardan on biri için baskı kararı alınmıştır.

  Prof. Dr. Nevzat Gözaydın’ın yürütücülüğünde DPT’nin önerisiyle başlattığımız Türklük Bilimi (Türkoloji) Alanında Yabancıların Eserlerinin Türkçeye Çevrilmesi Projesinde ise tamamlanan bir kitabın basımı karara bağlanmıştır. 

          İlk kez 2002 yılında kurulan Güncel Türkçe Sözlük Çalışma Grubu, sanal ortamdaki sözlükle ilgili çalışmasını yürütürken, ağ ortamındaki kullanıcılar, sözlükle ilgili görüşlerini, önerilerini ve eleştirilerini Kurumumuza ileterek sözlüğün geliştirilmesine katkıda bulunmuşlardır. Güncel Türkçe Sözlük Çalışma Grubu, kullanıcıların gönderdiği iletilerin yanıtlanması ve dilde yaşanan gelişmelerin sözlüğe yansıtılması düşüncesiyle haftada birkaç kez toplanarak hem ağ ortamında kullanıma sunduğumuz sözlüğümüzü geliştirdi hem de güncellenen bu veri tabanına dayalı olarak Türkçe Sözlük’ün yeni baskısını yayıma hazırladı. Bu çalışmalarla birlikte, onuncu baskı Türkçe Sözlük, 26 Eylül 2005 günü Cumhurbaşkanımız Sayın Ahmet Necdet Sezer’in onurlandırdığı Dil Bayramı töreninde kamuoyuna tanıtıldı. Yüz bin adet basılan ve her nüshası numaralandırılan Türkçe Sözlük’ün bir numaralı nüshası, tören sırasında Cumhurbaşkanımız Sayın Sezer’e sunulmuştur. Sözlüğün iki numaralı nüshası TBMM Başkanımız Sayın Bülent Arınç’a, üç numaralı nüshası Başbakanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan’a, dört numaralı nüshası da Genelkurmay Başkanımız Sayın Orgeneral Hilmi Özkök’e daha sonra takdim edilmiştir.  

Türkçe Sözlük’ün son baskısında söz, deyim, terim, ek ve anlamdan oluşan 104.481 söz varlığı yer alıyor. Madde başı ve madde içi olmak üzere sözlükte 77.407 söz bulunuyor. Bir önceki baskıya göre 3.700 yeni söz ve 6.400 yeni anlamın eklendiği sözlükte, daha anlaşılır olabilmesi için tanımlar, Türk edebiyatının seçkin eserlerinden alınma 29.040 örnek cümle ile tanıtlanmıştır. 

Dil Bayramı töreninde onuncu baskı Türkçe Sözlük tanıtılırken, sözlüğün sanal ortamdaki sürümü Güncel Türkçe Sözlük, yeni ara yüzüyle ve ayrıntılı arama seçenekleriyle birlikte kullanıcılarına yeniden merhaba dedi. Güncel Türkçe Sözlük yazılımının hazırlayıcısı Prof. Dr. Yusuf Ünlü’nün ayrıntılı arama seçeneklerine eklediği özelliklerle artık belirli bir sözü içeren madde başlarına, Türkçeye yabancı dillerden geçen alıntı sözlere, Güncel Türkçe Sözlük’te örneklerin seçildiği yazarlarımıza ve örnek cümlelerine, sözlükte yer alan bütün terimlere, sözcük türlerine ulaşmak mümkün olmaktadır. Yakın zamanda başka arama özelliklerinin de ekleneceği Güncel Türkçe Sözlük, üç ayda yaklaşık beş milyon kez kullanıldı. Günde ortalama yedi bin kullanıcının ziyaret ettiği Güncel Türkçe Sözlük’te günde ortalama elli dokuz bin söz aranmaktadır.

Geçen yılın son günlerinde, Türkçe Sözlük yoğun diskinin (YD = CD) hazırlıkları başlatılmıştır. Bilgisayar kullanıcılarına önemli bir kaynak olacak Türkçe Sözlük YD’sinde madde başı söz aramasının yanı sıra Güncel Türkçe Sözlük’te olduğu gibi pek çok arama seçeneği de bulunacaktır. Ama sözlük YD’sinin en önemli özelliği sözlerin söylenişlerinin sesli olarak verilebilmesi olacaktır. Madde başı sözler tek tek seslendirilecek, böylece her sözün ölçünlü söylenişi kullanıcılara sunulacaktır. Sözlerin söylenişini dinledikten sonra dileyen kullanıcı sözü kendisi de söyleyecek, kullanıcının söyleyişini bilgisayar kaydedip karşılaştırma yapabilme amacıyla özgün söylenişle kullanıcının söyleyişini art arda dinletebilecektir. Türkçe Sözlük YD’sinde kişilerin söz varlığını geliştirmelerine katkıda bulunmak amacıyla çeşitli oyunlar da yer alacaktır. Adam asmaca, bir kelime bir işlem, kafiyeli söz bulma, söz içinden söz çıkarma (anagram), anlamdan söze ulaşma gibi eğlenceli ama öğretici pek çok özellik bulunacaktır.

Son baskısı 2000 yılında yapılan İmla Kılavuzu’nun yeni baskısı da 2005’in son günlerinde tamamlandı. Türk Dil Kurumunun kuruluşundan önce Dil Encümeni tarafından hazırlanan İmla Lûgati dışında geçen yetmiş dört yıllık süre içerisinde İmla Kılavuzu, Yeni İmla Kılavuzu, Yeni Yazım (İmla) Kılavuzu, Yeni Yazım Kılavuzu gibi değişik adlarla kılavuzun üç ayrı dizide yirmi iki kez basımı yapılmıştı. 1941 ve 1948 yıllarında yayımlanan kılavuzların Dil Encümeninin 1928 yılında hazırladığı İmla Lûgati’nin ikinci ve üçüncü baskıları olduğu belirtildiği için ilk baskı İmla Lûgati de TDK’nin yayını olarak değerlendirilmişti. Bu dizide kılavuzun yedi baskısı yapılmıştı. 1965 yılında yayımlanan Yeni İmlâ Kılavuzu’nda baskı sayısı belirtilmemişse de bir yıl sonra yayımlanan kılavuzun ikinci baskı olduğu kaydedilmişti. En son 1981 yılında 11. baskısı yapılan Yeni Yazım Kılavuzu’ndan sonra Türk Dil Kurumunun Anayasa kurumu hâlini almasıyla birlikte 1985 yılında baskı sayısı belirtilmeden İmla Kılavuzu yayımlanmıştı. Bundan sonraki kılavuzlar da baskı sayısı verilmeden basılmıştı. Türk Dil Kurumunun yazım kılavuzu yayımlama geleneğinin bir bütün hâlinde gözler önüne serilebilmesi amacıyla 2005 yılında yayımlanan son kılavuzun yirmi dördüncü baskı olduğu özellikle belirtilmiştir.

Kılavuzun tamamlandığı günlerde çalışma grubu üyelerinin büyük bir bölümü yeni baskının Yazım Kılavuzu adıyla yayımlanması doğrultusunda görüş bildirmişti. Bununla birlikte, AKDTYK yasasındaki eksik maddeler yüzünden yeni dönem üyelerinin seçilememiş olması dolayısıyla son dönem bilim kurulu üyelerinin ve hâlen görev yapmakta olan diğer çalışma grubu üyelerinin yazılı görüşlerine başvurulmuş, bu görüşler doğrultusunda büyük bir çoğunluğun Yazım Kılavuzu adını istediği görülmüştür. Konu, en yetkili kurul olan AKDTYK Yönetim Kuruluna sunulmuş ve 10 Ağustos 2005 tarih ve 502/32 sayılı kararla hazırlanan kılavuza Yazım Kılavuzu adı verilmiştir.

Dil birliğinin sağlanması için öncelikle yazımda birliğin sağlanması gerektiği düşüncesinden yola çıkılarak birleştirici bir kılavuz hazırlanması için çaba harcanmıştır. Yirmi dördüncü baskının hazırlayıcıları yeni tartışmalar yaratmak değil, yaşanan tartışmaları sona erdirmek ve herkesin benimseyebileceği, kullanacağı kurallar ve yazım biçimlerini yaygınlaştırmak amacıyla hareket etmişlerdir. Kâr amacı taşımayan TDK, yazım kurallarını yaygınlaştırarak yazımda birliği sağlamak yolunda yıllardır yayımladığı kılavuzları çok uygun fiyatlarla satışa sunduğu gibi yaygınlaşan bilişim uygulamaları aracılığıyla da kılavuzun kurallar ve dizin bölümünü herkesin kolayca erişebilmesi ve kullanabilmesi için tam metin hâlinde ağ ortamında 2 Şubat 2005 tarihinde kullanıma açmıştır. Sanal Yazım Kılavuzu’nu on aylık dönemde yaklaşık üç milyon kişi ziyaret etmiştir. Ağ ortamındaki Yazım Kılavuzu’nda herhangi bir sözü aramak için ilk birkaç harfi yazmak yeterli olmaktadır. Yazılışı böylece kolaylıkla öğrenilen sözle ilgili anlam, köken, söyleniş vb. bilgiler sözün üzeri iki kez tıklanarak Güncel Türkçe Sözlük sayfasından kendiliğinden açılan bir pencereyle öğrenilmektedir.

Bilgisayar yazılımlarının da aracılığıyla kılavuz çalışmaları sözlük hazırlama çalışmaları ile eş güdüm içerisinde yürütülmüş, kılavuzda belirlenen kurallar ve sözlerin yazılış biçimleri Türkçe Sözlük’te de uygulanmıştır.

           Yeni baskı kılavuzla, yazımda birliğin sağlanacağı, tartışmaların sona ereceği ve ortak noktada buluşulacağını umuyoruz. Bilgisayarlardaki yazım denetimi yazılımının kılavuzda yer alan kurallara göre hazırlanması ve kamu kurumlarındaki yazışmalarda birlik sağlanması amacıyla Başbakanlık tarafından çıkarılan “Resmî Yazışmalarda Uygulanacak Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik”e de Yazım Kılavuzu’nun kaynaklık ediyor olması bu düşüncemizin gerçekleşmesine katkıda bulunacaktır. 

           Hazırlığı birkaç yıldır süren İlköğretim Okulları İçin Türkçe Sözlük de tamamlanarak 2005’in son günlerinde baskıya verildi. Madde başı sayısının 11.630 olduğu sözlüğün söz varlığı, ilköğretim müfredatı dikkate alınarak belirlenmiştir. Anlamlarının verilmesinde de hem ilköğretim ders içerikleri hem de ilköğretim öğrencilerinin söz varlığı göz önünde bulundurulmuştur.

TDK’nin 1970’lerden bu yana yürüttüğü Tarihsel Sözlük çalışmasında 2005 yılında önemli bir aşamaya ulaşılmıştır. XIII-XV. yüzyıllar arasındaki eserlerin taranmasıyla elde edilen bir milyonu aşkın fişin tasnif çalışmasını Prof. Dr. Recep Toparlı üstlenmiştir. Çalışmada “e” harfi ile başlayan sözlerin tasnifine gelinmiştir. Tasnifin 2006 yılı sonunda bitirilmesi ve Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait eserlerin söz varlığından oluşacak Tarihsel Sözlük’ün ilk ciltlerinin yayın aşamasına getirilmesi tasarlanmaktadır. 

Bu çalışmaların yanı sıra Türkçenin bütün söz varlığını kapsayacak Türkçenin Söz Varlığı Veri Tabanı çalışmaları da 2005 yılı içerisinde tasarladığımız biçimde sürdürülmüştür. Bir yandan Derleme Sözlüğü’nün bilgisayar ve ağ ortamına aktarılması çalışması yürütülürken öte yandan TDK’nin kuruluşundan bu yana yayımladığı altmış dokuz terim sözlüğünün bilgisayar ortamına aktarılmasına da başlanmıştır. Türkçenin Söz Varlığı Veri Tabanı, altı yüz bine ulaşan söz varlığı ile TDK’nin 75. kuruluş yıl dönümünde 12 Temmuz 2007’de sanal ortamda, daha sonra da 2008 yılında 22-26 Eylül 2008 günlerinde yapılacak olan VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayında basılı olarak Türk milletine sunulacaktır.   

2005 yılı sonlarındaki bir girişimimizi de kamuoyuna duyurmak istiyoruz. Türk Dil Kurumunun bugünkü binası, görevlerin yerine getirilmesi ve çalışmaların yürütülmesi açısından ne yazık ki yeterli olamamaktadır. Mevcut binamızı da koruyarak Ankara çevresinde, muhtemelen Eskişehir yolunda veya Gölbaşı’nda, kütüphanemizle, toplantı merkezimizle, ses laboratuvarımızla, müzemizle ve diğer tesislerimizle Türk Dil Kurumu Yerleşkesi’nin kurulması için ilk adım atılmış ve uygun bir arsa edinilmesi amacıyla Millî Emlak Genel Müdürlüğüne başvurulmuştur. Arsa tahsisinden sonra, Türk Dil Kurumunun çalışma ve görev alanlarına yönelik özel amaçlı bir proje hazırlatılacak ve en kısa zamanda inşaata başlanılacaktır.